ابزارهای تألیف وب

   هر دوره درسی را که لازم است به صورت آموزش الکترونیکی ارائه شود، میتوان به عنوان یک وب سایت یا یک صفحه وب در نظر گرفت، لذا هر گونه ابزاری که به منظور تولید صفحات وب مورد استفاده قرار می گیرد، برای ساختن دوره های آموزش الکترونیکی نیز قابل استفاده خواهد بود از انواع این ابزارها می توان ویرایشگرهای HTML [مانند Front Page و Dreamweaver] و نرم افزارهای تعاملی و پیشرفته [مانند Flash و Director] را نام برد. امروزه، بیشتر دوره های آموزش الکترونیکی با استفاده از این گونه ابزارها ارائه می شوند.

ابزارهای تألیف دوره- کاربر معمولی

   برای استفاده از این گونه ابزارها نیازی به داشتن مهارتهای برنامه نویسی و نظایر آن نیست و غالباً به صورت قالب یا مبتنی بر فرم است و یادگیری و کاربرد آنها بسیار آسان است. Web Course Builde, Tactic! Tactic! Lectora Publisher از جمله ابزارهایی هستند که در این راسته قرار می گیرند.

ابزارهای تألیف دوره- پیشرفته

   این ابزارها اختصاصاً به منظور ساختن دوره های آموزش الکترونیکی تولید شده اند و از قابلیت خمش هنگام طراحی برخوردارند. از جمله از این ابزارها می توان به Tool, Authorware, Quest, Book اشاره کرد. جالب است که دره هیا تولید شده به وسیله این دسته از ابزارهای تألیف از نظر امکانات پیشرفته گرافیکی و پویانمایی با بازیهای رایانه ای قابل رقابت هستند.

ابزارهای تبدیل Power Point

   این گونه ابزارها به صورت خودکار از اسناد تولید شه توسط برنامه های متداول نظیر Microsoft Word/Power Point دوره های آموزشی می سازند. برخی از آنها فایل Power Point را به سادگی به یک فایل Flash یا سایر قالب فایلهای مرتبط با وب تبدیل می کنند. از جمله این ابزارها می توان Impatica for Power Point و Power Converter و Viewlet Builder را نام برد. ابزار دیگری نیز به نام Articulate Converter و Viewlet Builder را نام برد. ابزار دیگری نیز به نام Articulate Presenter امکان اضافه کردن عناصر آموزش الکترونیکی نظیر آزمون و ردیابی فراگیران را فرهم یم آورد. این کار از طریق افزودن منوهایی به نرم افزار Power Point صورت می گیرد. کار کردن با ابزارهای این دسته بسیار آسان و زمان صرف شده برای طراحی نیز اندک است، ولیکن محصول تولید شده بیش از آنچه به یک دوره آموزش الکترونیکی شبیه باشد، ظاهری مانند یک ارائه الکترونیکی خواهد داشت.

ابزارهای تألیف شبیه ساز

   نرم افزارهای شبیه سازی مبحث جدیدی نیستند و آنچه جدید است، به کارگیری فناوری شبیه سازی در زمینه آموزش الکترونیکی است حدود 75% از محتویات آموزش الکترونیکی را مباحث کاربرد نرم افزارها شکل می دهند (هریس، 2002) که در این میان ابزارهای شبیه سازی نقش مهمی را ایفا می کنند. از جمله این ابزارها می توان به Demo Robo, Dazzler Max [آخرین نسخه آن به نام Camtasia, Rapidbuilder, [Captivate اشاره کرد.

نظریه‌ی یکپارچه‌ی پذیرش و استفاده از تکنولوژی

یکی از جدیدترین مدل­ها درباره‌ی پذیرش فنّاوری، نظریه‌ی یکپارچه‌ی پذیرش و استفاده از فنّاوری^[1] است که آن را می‌توان حاصل تلفیق سازه‌های اصلی چندین مدل مشهور در زمینه‌ی پذیرش فنّاوری، از جمله مدل پذیرش تکنولوژی، نظریه‌ی نشر نوآوری، نظریه‌ی اقدام منطقی، نظریه‌ی رفتار هدایت شده، نظریه‌ی شناخت اجتماعی، مدل انگیزشی و ... دانست.هدف نظریه‌ی یکپارچه دست یافتن به دیدگاهی واحد درباره‌ی پذیرش کاربران است. این نظریه شامل چهار مؤلفه یا عامل تعیین­کننده‌ی مؤثّر در تمایل و استفاده از تکنولوژی است که عبارت‌اند از:

1-     انتظار عملکرد^[2]: میزانی که فرد معتقد است استفاده از یک سیستم به وی کمک خواهد کرد در عملکرد شغلی خود به منافعی نایل آید.

2-     انتظار تلاش^[3]: میزان آسانی نحوه‌ی استفاده از سیستم است.

3-     اثرات اجتماعی^[4]: میزانی که یک فرد ادراک می‌کند افراد مهم دیگر معتقدند او باید از سیستم جدید استفاده کند.

4-   شرایط تسهیل­گر^[5]: میزانی که فرد معتقد است زیرساخت­های فنّی و سازمانی لازم برای پشتیبانی از کاربرد فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات فراهم است (گوپتا، داس­گوپتا، گوپتا^[6]، 2008).

این نظریه مدیران را یاری می‌کند که احتمال پذیرش فنّاوری­های جدید در درون سازمان را ارزیابی کنند. هم­چنین موجب شناخت عواملی می‌شود که پذیرش فنّاوری­های جدید را تحریک می‌کنند. از زمان شکل‌گیری این نظریه در سال 2003، محققان مختلف به آزمون آن در پذیرش فاوا پرداخته‌اند. جنسیت، تجربه، سن و داوطلبانه بودن استفاده از فنّاوری، به‌عنوان متغیرهای تعدیل­گر در مدل اصلی تعیین شده‌اند (همان منبع).

مدل پذیرش تکنولوژی

مدل پذیرش تکنولوژی نیز مبتنی بر مدل اقدام منطقی آجزن و فیشبین است که به عوامل تعیین کننده‌ی نیّات هوشیارانه‌ی رفتاری می‌پردازد. این تئوری به‌عنوان یک مدل می‌تواند پیش‌بینی کند که چه عواملی دخیل هستند که افراد جامعه‌ی آماری مورد­نظر اقدام به پذیریش و کاربرد یک تکنولوژی نمایند. مدل پذیرش تکنولوژی اولین بار توسط دیویس^[1] در سال 1989 جهت پژوهش در زمینه‌ی روانشناسی اجتماعی مطرح شد. این مدل تئوریک هم­چنان به­طور گسترده­ای توسط محققان مورد استفاده قرار می‌گیرد. نظریه‌ی اقدام منطقی و نظریه‌ی رفتار برنامه‌ریزی شده دو تئوری پایه­ای روانشناسی اجتماعی هستند که منجر به خلق مدل پذیرش تکنولوژی شدند. بر اساس تئوری اقدام منطقی، عملکرد فرد در زمینه‌ی یک رفتار خاص توسط تصمیم رفتار آن فرد برای مشغول شدن در آن فعّالیت مشخص می‌شود. تئوری رفتار برنامه‌ریزی شده بر این فرض دلالت دارد که نیّت رفتاری فرد به انجام رفتارهای مختلف را می‌توان با نگرش فرد نسبت به آن رفتار، هنجارهای ذهنی و کنترل رفتاری ادراک شده پیش‌بینی کرد. مدل پذیرش تکنولوژی بر این عقیده استوار است که برداشت ذهنی افراد از فنّاوری، بر نگرش آنان، به فنّاوری تأثیر می‌گذارد (لی و کیم^[2]، 2009). مدل پذیرش تکنولوژی به عنوان یک مدل فشرده، پیش‌گویانه و قدرت­مند برای توضیح و پیش­گویی رفتار در زمینه‌ی تصمیم‌گیری و پذیرش استفاده از یک تکنولوژی خاص خلق شده است. این مدل ادّعا می‌کند که تصمیم یک فرد برای استفاده از تکنولوژی به دو باور رفتاری به‌خصوص شامل سودمندی ادراک شده^[3] و آسانی ادراک شده^[4] بستگی دارد. سودمندی ادراک شده عبارت است از انتظار ذهنی استفاده کننده‌ی یک تکنولوژی از این­که استفاده از آن تکنولوژی خاص، عملکرد وی را بهبود بخشد. آسانی استفاده‌ی ادراک شده عبارت است از میزان انتظار فرد از این­که استفاده از آن تکنولوژی، بی­زحمت و آسان باشد. علاوه بر این، مدل فوق ادعا می‌کند که سودمندی ادراک شده­ی یک تکنولوژی تحت تأثیر آسانی استفاده‌ی ادراک شده‌ی آن قرار دارد، چراکه هر­چقدر استفاده از یک تکنولوژی برای فرد آسان­تر باشد، آن تکنولوژی برای فرد سودمندتر به­نظر خواهد رسید. مدل پذیرش تکنولوژی یکی از روش‌هایی است که به جهت توضیح قصد رفتار کاربران در استفاده از نوآوری­های فنّاوری، به­طور گسترده استفاده می‌شود (یی، جکسون، پارک، پروبست^[5]، 2006؛ والتر، لوپز^[6]، 2008؛ خیری، جرجرزاده، 1392). همان­طور که شکل 2-2 نشان می‌دهد در مدل پذیرش فنّاوری، استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات از سوی کاربران، حاصل تحقّق یک فرایند چهار مرحله­ای است که مراحل آن عبارت‌اند از:

1-     متغیرهای بیرونی، بر عقاید کاربران برای استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات تأثیر می‌گذارند.

2-     عقاید کاربران، نگرش آنان را در استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات تحت تأثیر قرار می‌دهد.

3-     نگرش کاربران بر تمایل آنان به استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات تأثیر می‌گذارد.

4-     تمایل کاربران به استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات سطح استفاده از آن‌ها را تعیین می‌کند (بورتن - جونز، هوبنا^[7]، 2006).

شکل 2-2: مدل پذیریش فنّاوری

                                                    اقتباس از (رضایی، 1388: 66)

مدل پذیرش فنّاوری یک مدل مبتنی بر تمایل است که تصریح می‌کند تمایل به پذیرش یک فنّاوری پیش‌بینی کننده‌ی خوبی برای استفاده‌ی واقعی از آن فنّاوری است (هونگ، تونگ، تام^[8]، 2006)؛ و می‌توان بر اساس آن، رفتار کاربران را پیش از استفاده از فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات پیش‌بینی کرد. تمایل به پذیرش، گرایش ذهنی یک فرد برای انجام یک رفتار خاص است که عامل مهمی در انجام واقعی آن رفتار به­شمار می‌رود (کو، ین^[9]، 2009). مدل پذیرش تکنولوژی دیویس به شکلی وسیع با نمونه­های گوناگون در موقعیت­های مختلف آزمون شده است و روایی و پایایی مدل جهت توضیح پذیرش و استفاده از سیستم­های اطّلاعاتی ثابت گردیده است (القمدی^[10]، 2012). با این وجود، یکی از مهم­ترین نقاط ضعف مدل پذیرش فنّاوری آن است که در این مدل، عوامل اجتماعی که نقش مهمی در نگرش افراد برای پذیرش تکنولوژی دارند، مورد ملاحظه قرار نگرفته‌اند. به‌منظور حل این مسئله، در مدل بازنگری شده‌ی پذیرش تکنولوژی، سازه‌های نظری دیگری نظیر فرایندهای تأثیرات اجتماعی از قبیل هنجارهای ذهنی، داوطلبانه بودن، تصویر ذهنی و هم­چنین فرایندهای ابزاری شناخت مانند کیفیت محصول، رؤیت­پذیری نتایج و اهمیّت شغل به مدل اولیه افزوده شده است (تونگ، چانگ^[11]، 2008؛ یو، لی، گاگنون^[12]، 2008).

با بهره‌گیری از اصول این نظریه می‌توان گفت حضور کاربران جوان در شبکه‌های اجتماعی زمانی اهمیّت و ارزش دارد که استفاده از این شبکه‌ها در جهت تأثیر بر فرایند فعّالیت­ها و کنش­های روزمره‌ی او و رشد این بخش از برنامه­های زندگی و تحصیلی او باشد؛ بنابراین در این الگو می‌تواند بر وجه عملیاتی و کاربردی استفاده از شبکه‌ها تأکید شود.

مدل­های پذیرش تکنولوژی

 در دو دهه‌ی گذشته، نظریه‌ها و مدل­های مختلفی در زمینه‌ی پذیرش فنّاوری، پیشنهاد، آزمایش و اصلاح شده‌اند که خاستگاه اکثر آن‌ها سیستم­های اطّلاعاتی و رویکردهای روانشناسی و جامعه­شناسی بوده است. این مدل­ها به شناخت ما از عوامل مؤثّر در پذیرش فنّاوری از سوی کاربران و روابط بین آن‌ها کمک می‌کنند (سان، ژاگ^[1]، 2006). مدل­های فراوانی در تلاش هستند تا چگونگی پذیرش تکنولوژی توسط افراد را پیش‌بینی و توصیف نمایند. هر یک از این مدل­ها مجموعه­های مختلفی از شاخص­های رفتاری و نگرشی را ارائه می‌دهند، از رایج­ترین مدل­های موجود در مطالعه‌ی چگونگی پذیرش تکنولوژی توسط افراد می‌توان به مدل­های نظریه‌ی اقدام منطقی^[2]، نظریه­ی رفتار برنامه‌ریزی شده^[3]، مدل پذیرش تکنولوژی^[4]، نظریه‌ی گسترش نوآوری^[5]، تجدیدنظر شده‌ی رفتار برنامه‌ریزی شده^[6]، نظریه‌ی شناخت اجتماعی^[7] و مدل انگیزشی^[8] اشاره کرد (پیکاراینن، پیکاراینن، کارجالوتو، پهنیلا^[9]، 2004).

موانع آموزش الکترونیکی

   امروزه در سایه­ی رشد فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطاتی (information and communication technology) و به ویژه اینترنت، تحول شگرفی در آموزش عالی و در کل فرایند یاددهی- یادگیری به وقوع پیوسته است. آموزش از دور مبتنی بر فاوا(ICT) به خاطر ایجاد راحتی و سهولت در تدوین و ارائه­ی آموزش الکترونیکی (e-learning)، جذابتر شده است (دهرتی[1]، 2006؛ لوی[2]، 2007) بر این اساس در طول دهه­هاي گذشته، هم در كشورهاي توسعه يافته و هم در كشورهاي در حال توسعه (البته با گستردگي كمتر)، آموزش عالي دچار تغييرات زيادي شده است و هنوز هم در حال تغيير است. نتيجه­ي حاصل از اين تغييرات سبب شده است كه به دانشجويان به عنوان مراجعان و مشتريان، و به آموزش عالي به عنوان كالايي كه مانند هر محصول ديگر قابل بسته­بندي، تجارت و فروش است، نگريسته شود (اندرسون[3]، 2003؛ سمون[4]، ‌2003؛ گریسون[5]، 2003؛ [6]گیبسون، 2003) با این حال محققان معتقدند که سیستم آموزش الکترونیکی همواره با تهدیدها و ضعف­هایی مواجه است (بیر و بروهن- شور[7]، 2004؛ یوکسل تورک و اینان[8]، 2006). نرخ ماندگاری یادگیرندگان در آموزش باز و از دور از ماندگاری یادگیرندگان در موسسات و مراکز آموزش سنتی پایین­تر است و نگهداشت یادگیرندگان موجود در آموزش باز و از دور از جذب دانشجویان جدید سخت­تر و نیازمند تدابیر بیشتری است (گیبس و ایکویدو[9]، 2004) و نرخ ترک تحصیل یادگیرندگان از دور به مراتب بالاتر است (فریچ[10]، 2004) و موسسات از بابت ترک تحصیل یادگیرندگان ضرر زیادی را متحمل می­شوند (سیمپسون[11]، 2008).

   پژوهش هایی مانند بیفورد و هرپر[12](2005) نشان می دهد، برخی از دوره های آموزش از را دور و آموزش الکترونیکی به دلیل نبود حس جمعی از لحاظ یادگیری کیفیت پایین دارند. که در این عرصه می توان بیان کرد که استفاده از ابزارهای همزمان علاوه بر تقویت حس جمعی در این دوره ها، امکان ارائه ی بازخورد سریع را برای معلمان فراهم می سازد و انگیزه ی یادگیری را در دانشجویان تقویت می کند. از این رو طراحان، تولید کنندگان و معلمان می توانند از این ابزارها در برخی از موقعیت های آموزشی  از جمله پیگیری بحث های کلاسی، استفاده از تجربه ها و دانش متخصصان صنایع و دانشگاه ها در کلاس درس، طراحی فعالیت ها و پروژه های گروهی، ارائه ی بازخورد سریع به یادگیرندگان، ارزشیابی از آموخته ها، آموزش زبان های خارجی و ... بهره بگیرند (سراجی، 1390).

آیتی، عطاران، مهرمحمدی (1386) موانع توسعه فاوا در تعلیم و تربیت ایران و به تبع آن موانع توسعه ی آموزش الکترونیکی را بدین قرار تقسیم بندی کرده اند:

موانع توسعه فاوا در تعلیم و تربیت(موانع توسعه ی آموزش الکترونیکی)

مشکلات مربوط به راهبردهای توسعه فاوا:

-      سیاست واحد و تغییر پیاپی در سیاست ها با تغییر مسئولان

-      فقدان مبانی نظری پشتیبانی کننده از اقدامات

-      بهره مند نبودن از الگوی توسعه

-      مشکلات ناشی از دیدگاه منفی مسئولان در مود فاوا و آموزش الکترونیکی در اثر ناآشنایی با آن

-      مشکل فرهنگ عمومی در مواجهه با فاوا و آموزش الکترونیکی

مشکلات زیرساخت

-        مشکلات سخت افزاری از قبیل تامین رایانه و تجهیزات مورد لزوم

-        مشکلات مرتبط با شبکه های ارتباطی و محدودیت های دسترسی به اینترنت

-        پایین بودن سرعت شبکه اینترنت

مشکلات ساختاری

-        تمرکز نظام آموزشی و مشکلات خقوقی و قانونی

-        مشکلات اجرایی در پیاده سازی طرح ها

-        نبود ارتباط نظام مند بین بخش های درگیر در آموزش

-        مشکل ناسازگاری ساختار سازمانی با مقتضیات توسعه ی فاوا

-    مشکل ناسازگاری رویکرد حاکم یاددهی- یادگیری و نظام ارزشیابی با راهبردهای توسعه ی استفاده از فاوا در آموزش

مشکلات کلی

-        نبودن از نیروی انسانی ماهر و کارآزموده در زمینه ی استفاده از فاوا

زیرساخت های آموزش الکترونیکی

   مهم ترین ویژگی آموزش و یادگیری الکترونیکی ارائه ی محتوای درسی از طریق شبکه ی جهانی اینترنت می باشد. از این رو، گاهی به آن آموزش اینترنتی یا آموزش تحت وب هم می گویند. لازم به توجه است؛ وقتی سخن از یادگیری و آموزش الکترونیکی در کشورها و به ویژه کشورهای درحال توسعه پیش می آید، بحث مهم تری در ذهن شکل می گیرد: اول این که چگونه زیرساخت های مختلف آن(اجتماعی، سیاسی، فناوری و..) باید فراهم شود؛ دوم این که مخاطبان ان کدام یک از گروه های اجتماعی باشند. پاسخ این دو سؤال مهم آسان نیست. ولی دیدگاه اصلی این است که فراهم کردن زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات، بسیار آسان تر از ساختن فضاهای آموزشی و کلاس های درس سنتی است. همین طور در مورد یافتن مخاطب؛ زیرا اگر به نیازهای اساسی آموزشی جامعه توجه داشته باشیم، مخاطبان، از گروه های مختلف اجتماعی، به خودی خود، سراغ این نوع آموزش خواهند آمد. به عبارت دیگر اگر تصدیق کنیم که گسترش ظرفیت تعلیم و تربیت در سطوح مختلف، رسمی یا غیر رسمی، از ضرورت های اولیه ی وارد شدن به عرصه های تولید دانش و اقتصاد جهانی دانش محور جدید می باشد، آموزش الکترونیکی هم باید به عنوان یک بخش مهم از توسعه ی مقدماتی، یک رسانه ی جایگزین برای ساختن ظرفیت های جدید آموزشی، یک مفهوم قابل درک مردم سالارانه باری توزیع عادلانه امکانات و فرصت های آموزشی و صاحب اختیار ساختن مردم در انتخاب مواد، روش، زمان و مکان یادگیری مورد توجه قرار گیرد.

   آموزش الکترونیکی بیش از سایر رویکردهای آموزش باز  و از راه دور فناوری محور است و ابزارها و راهبردهای خاصی را می طلبند. بنابراین پس از تعیین اهداف کلی و تبدیل آن ها به اهداف عینی قابل ارزشیابی باید مسائل اجرایی به دقت شناسایی و بررسی شوند. این مسائل از دیدگاه به نت(2000) عبارتند از: میزان سرمایه گذاری اولیه، تصمیم گیری در باره مفید و با صر فه بودن، مدیریت و رهبری توانمند در پیاده سازی برنامه و اندیشیدن درباره ی نیروی انسانی اعم از علمی و اداری و هم چنین دانشجویان و مخاطبان برنامه و گروه های پشتیبان(به نقل از ابراهیم زاده، 1386).

    در کشورمان هنگامی که طراحی ساختار کلان سازمانی و اجرایی دانشگاه مجازی و مطالعات امکان سنجی پیاده سازی آن معماری درگاهی آموزشی، نظام مدیریت یادگیری و نظام مدیریت تولید محتوای آموزشی، نظام مدیریت دانش و تولید نرمافزارهای لازم با قابلیت های سازگاری با ساختار زبان فارسی و استانداردهای موجود بین المللی بر عهده ی مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته ی دانشگاه شریف گذاشته شد. مجریان برنامه در جریان طراحی این محیط جدید با سوالات فراوانی روبه رو شدند:

از جمله این که :

• آیا زیرساخت های ارتباطی کشور توان تامین پهنای باند مورد نیاز برنامه برای ارسال و دریافت محتوای آموزشی و سایر عملیات ارتباطی را به طور همزمان و برخط دارد؟
• گستره ی این زیرساخت ها تا چه حد است و آیا امکان پوشش دادن به کلیه ی مراکز و واحد های دانشگاه در سراسر کشور وجود دارد؟
• آیا پشتیبان جایگزین برای موارد اضطراری وجود دارد؟
• فناوری مورد نیاز تا چه حد قابل جذب در دانشگاه است؟
• میزان و سهولت دسترسی، کاربری آسان و تولید درس نرم افزارهای نوین مورد نیاز، سواد رایانه ای اعضای هیئت عملی، کارکنان و دانشجویان، توانایی تولید محتوای آموزشی برای محیط مجازی در حد استانداردهای جهانی یا ملی، تامین منابع مالی موردنیاز، جستارها و مسائل فرهنگی، آموزش نیروی انسانی و... از جمله سوالات چالش بر انگیز و اساسی بود که پاسخ دقیق و مطمئن می طلبد.

الحسینی (1384) بیان می کند که برای اجرای یادگیری الکترونیکی در سطح نظام آموزشی باید به چند محور توجه شود؛ تمهید مقدمات، قلمرو عملیات، مراکز مجری، مدیریت و سازمان، مقاطع مورد عمل، برنامه ی درسی، و نحوه ی اعطای مدرک رسمی. وی زیرمحورهایی برای این محورهای کلی بیان می کند که در زیر آمده است:

تمهید مقدمات: ایجاد موسسه های یادگیری، پذیرش رویکرد تلفیقی به روش های آموزشی، و انعقاد توافقنامه های فی مابین واحدهای مربوط.

قلمرو عملیات: تمام گروه های برخوردار از یادگیری الکترونیکی

مراکزی مجری: مراکز مجاز

مدیریت و سازمان: تعیین خط مشی، معریف استاندارد، تفکیک و واگذاری تصدی گری در اجرا و طراحی و تدوین نظام مدیریت یادگیری فراگیر، کنترل و نظارت، ارزیابی و رتبه بندی مراکز.

مقاطع مورد عمل: آموزش های رسمی و غیر رسمی.

برنامه ی درسی: کلاس مجازی، تعریف استاندارد، ارزشیابی در بدو ورود و حین تحصیل، ارزشیابی مستمر، تعامل چندسویه از طریق ویدئو کنفرانس، پست الکترونیکی، فرم های مباحثه و گفت و گوهای علمی.

اعطای مدرک رسمی: تدارک امتحانات حضوری و غیر حضوری پایانی.

   خان(2005) نیز در یک چارچوب کلی، که بیشتر به یک مدل یادگیری الکترونیکی مشهور است عوامل هشتگانه ای را برای طراحی و اجرای دوره های آموزش الکترونیکی در نظر گرفته است. این عوامل به طور خلاصه عبارتند از: عوامل آموزشی، فناوری، طراحی، سازمانی، اخلاقی، مدیریتی، پشتیبانی منابع و ارزشیابی. همچنین به ابزارهایی از قبیل کتابخانه های دیجیتالی، کتاب های الکترونیکی، پهنای باند گسترده، شبکه های با سرعت بالا، خدمات دهنده ی چت، کامپیوترهای نسل جدید، چندرسانه ای ها، بحث های اینترنتی، شبکه های محلی اشاره نمود که لازمه ی اجرای موفقیت آمیز آموزش الکترونکی هستند( به نقل از مجیدی، 1388).

   سؤال مهمی که بای این رویکرد مطرح می شود این است که تکلیف ارائه ی خدمات آموزشی، مانند ثبت نام، ارزیابی، ثبت نتایج پیشرفت آموزشی و بالاخره صدور گواهی یا مدرک تحصیلی در یادگیری الکترونیکی با کیست؟ در این مورد راه حل های گوناگونی پیشنهاد شده است که ایجاد دانشگاه یا پردیس های مجازی از مهم ترین آن هاست. جعفری(1381) اظهار داشته است، مطالعات تطبیقی و مرور متون آموزش مجازی نشان می دهد اهم مؤلفه های راه اندازی نظام آموزش مجازی و به عبارت دیگر زیرساخت های آموزش الکترونیکی عبارتند از:

زیرساخت فنی آموزش الکترونیکی( زیرساخت فناوری): مشتمل بر سیستم های زیربنایی مخابرات( فیبر نوری، گیرنده های ماهواره ای، میکرو- پردازشگرها و غیره)، شبکه های اینترنت، سرویس دهندگان خدمات اینترنتی، اتصال سیستم های آموزشی به سیستم های شبکه ای و غیره.

زیرساخت فرهنگی، اجتماعی و ارزشی آموزش الکترونیکی:  اشاعه ی فرهنگ نتوکراسی( اینترنت گرایی)، تربیت شهروند جهانی با حفظ ارزش های ملی و بومی، توجه به شکاف دیجیتالی و تلاش برای توزیع عادلانه ی یادگیری و آموزش، آداب و رسوم شبکه ای، تغییر نقش اجتماعی آموزش عالی، رواج فرهنگ پداگوژیکی جدید( استقلال و خودگردانی دانشجو) به عنوان فرهنگ سازمانی غالب در محیط های یاددهی و یادگیری.

منابع انسانی آموزش الکترونیکی( زیرساخت انسانی): راه اندازی نظام آموزش الکترونیکی مستلزم کارکنان فنی و پشتیبانی، طراحان فنی و آموزشی، اعضای هیئت علمی، دانشجویان، برنامه ریزان و مدیران به عنوان کاربران و بازیگران اصلی نظام آموزش مجازی است. هم چنین داشتن دانش گسترده ای از مهارت ها( آشنایی با کامپیوتر، استفاده از پردازشگرهای کلمه، سیر علمی در وب به جای وب گردی بی هدف، آشنایی با نرم افزارها، چندرسانه ها، عیب یابی و عیب زدایی و ...) و نگرش های جدید، تغییر ذهنیت و برداشت کلیه ی عوامل دست اندرکار و بازسازی نقش ها، روابط و روش های انجام کار امری ضروری است.

   بازیگران اصلی محیط یادگیری الکترونیکی، فراگیران و معلمان هستند. دانشجویان دوره های آموزش مجازی باید نقش فعالی در کلاس درس داشته باشند. نگرش، مهارت و پایبندی دانشجویان معیارهایی هستند که تعیین کننده هستند. دانشجویان در آموزش الکترونیکی و آموزش از راه دور باید خودانگیخته، مسئولیت پذیر، پذیرنده ی تفکر انتقادی و مایل به انجام دادن کار گروهی باشند. هم چنین مهارت های ارتباطی نگارشی خوب و تجربه ی کار با فناوری مهم است. نقش یاددهنده نیز در این محیط ها از انتقال دهنده ی اطلاعات به تسهیل کننده ی ناظر و طراح آموزشی تغییر می یابد.

زیرساخت پداگوژیکی: تغییر پارادایم یاددهی و یادگیری، تغییر آموزش کنترل شده ی کلاسی به سیستم یادگیری خود سرعتی فارغ از محدودیت های زمانی و مکانی، سبک های آموزشی جدید( همزمان و غیر همزمان)، اکولوژی جدید پداگوژیکی، حرکت از استاد محوری به دانشجو محوری، تغییر از تمرکز بر یادگیری به جای تمرکز بر یاددهی، روش های نوین آموزش و ارزشیابی و غیره.

   بدیهی است که قبل از تصمیم گیری در باره ی مدل و رویکرد ارائه ی آموزش و حتی قبل از تعیین هدف های اساسی آموزشی باید به مسائل پداگوژیکی اندیشید. بسیاری عقیده دارند که شرط اجرای موفقیت آمیز برنامه های آموزش مجازی این است که بر پایه ی نتایج تحقیقات تربیتی، روانشناختی و ملاحظات پداگوژیکی انجام پذیرد و در برنامه ریزی راهبردی برای آن  ویژگی های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی هر کشور مورد توجه قرار گیرد.   برخی گزارش ها حاکی از عملکرد ضعیف فناوری های جدیدی در زمینه ی مسائل تربیتی است. محققان استدلال می کنند که در نرم افزارهای آموزشی با پافشاری بیش از حد در فراتر رفتن از مرزهای آ»وزش سنتی و غلبته بر روابط قدرت مدارانه در تعلیم و تربیت از محتوای آموزشی غفلت می شود. این گفته بدان معناست که دانشجویان با استفاده از این نرم افزارها بر روابط قدرتمندانه میان خود و استاد غلبه می کنند، اما در این فرایند محتوای درسی و تاثیرات تربیتی آن رنگ می بازد و دانشجویان مطالب با ارزش و مفیدی یاد نمی گیرند. بنابراین توجه به مسائل پداگوژیکی در تولید محتو شرط لازم و نه کافی برای طراحان محیط یادگیری و تولید کنندگان مواد آموزش الکترونیکی محسوب می شود (جکلینگ[1]،2001؛ الیور[2] و همکاران، 2003؛ هال[3]، 2001به نقل از ابراهیم زاده، 1386).

زیرساخت اقتصادی آموزش الکترونیکی: تجارت الکترونیکی، درآمدزایی، روش های نوین تخصیص منابع و بودجه، مدل های جدید تآمین منابع، بازاریابی و گسترش بازارهای آموزشی، اقتصاد بدون واسطه، بازده سرمایه گذاری، اقتصاد کلان، بازده غیر مستقیم( گسترش انتخاب از نظر موضوع درسی، استاد، رسانه، قیمت، سرعت، سبک یادگیری و ... برای دانشجو).

زیرساخت مدیریت و رهبری: مدیریت دانش( تآکید بر یادگیری سازمانی به جای یادگیری فردی، گسترش راه هایی برای سهیم شدن و انباشته شده دانش در یک سازمان و دستیابی به تخصص و مهارت کارکنان و تبدیل آن به شکلی که به آسانی در دسترس افراد دیگر نیز باشد)، اتخاذ راهبرد دو جانبه ی رقابت و همکاری، راهبردهای جدید مدیریت و رهبری از جمله مدیریت مشارکتی، مدیریت پیش کشی، پویا و آنیده پروژه، رویکردهای بین المللی و جهانی نگریستن به مسائل سازمان، تدوین سیاست ها و خط مشی ها و قوانین اجرایی آموزش مجازی در زمینه های مختلفی جون حجم کاری، روش استخدام و جذب اعضای هیئت علمی، اعتبار سنجی و صدور جواز، مسائل مالکیت معنوی، استانداردهای کیفی و کمی، تضمین کیفیت و اصالت اعتبار اطلاعات، اقدامات امینت الکترونیکی، سیاست های کاربرد قابل قبول و غیره.

قوانین و مقررات آموزش الکترونیکی:

زیرساخت سیاسی آموزش الکترونیکی:

 زیرساخت اداری و نظام خدمات پشتیبانی آموزش الکترونیکی: نظام اداری الکترونیکی و بدون کاغذ، نظام پشتیبانی سازمانی، آموزشی و فنی برای دانشجو، استاد و کارکنان، دسترسی به منابع و خدمات دیجیتالی.

خدمات پشتيباني یادگیری يادگيرندگان

   به نظر شارما^[4] (2002) در آموزش از دور دو زير مجموعه­ي اصلي وجود دارد كه در تعيين سطح مطلوب كيفيت و نيز يادگيري اثربخش نقش عمده اي دارند اين دو زير مجموعه عبارت هستند از: الف) تدوين و ايجاد دوره؛ ب) طراحي، تدوين و ايجاد خدمات پشتيباني يادگيرندگان.

   در ارتباط با مفهوم خدمات پشتيباني يادگيرندگان و انواع آن، نظرها و ديدگاههاي مختلفي وجود دارد اما نكته­ي حائز اهميت اين است كه سيستم خدمات پشتيباني دانشجويي در آموزش از دور خارج از چهارچوب و زمينه­ي فلسفه­ي تربيتي كه سيستم راه دور در آن اجرا مي شود، نيست. به نظر برخي از صاحب­نظران، گاهي اوقات تمايزي بين پشتيباني يادگيري يادگيرنده و ساير پشتيباني­هاي دانشجويي ديده مي­شود كه اولي معطوف به فعاليت­هاي آموزشي و دومي مربوط به پشتيباني پرسنلي و اجرايي است. ولي عموماً تأكيد بر اين است كه خدمات پشتيباني يادگيرندگان بدين منظور طراحي مي شوند تا به فرد دانشجو كمك نمايد از مواد طراحي شده و در نظر گرفته شده براي يادگيري، بيشتر و بهتر استفاده كرده، ياد بگيرند. در برخي مؤسسات، خدمات پشتيباني به صورت عمومي بوده و در برخي ديگر به صورت سفارشي است. خدمات پشتيباني به صورت عام شامل همه­ي فعاليت­هايي است كه دانشجويان صرف­نظر از نيازهاي ويژه­ي خود به آنها دسترسي داشته و از آنها بهره­مند مي­شوند همانند خدمات پذيرش و ثبت نام و ... . خدمات پشتيباني سفارشي شامل همه­ي فعاليت­هايي است كه دانشجويان به صورت ويژه و بر حسب نيازهاي ويژه خود از آنها بهره­مند مي­شوند مانند مشاوره و راهنمايي (ميلز^[5]، 2003).

   تالمن^[6] (1993) اظهــار مي­دارد، خدمات پشتيباني يادگيرندگان در آموزش از دور، اغلب شامل يك مؤلفه­ي آشناسازي است كه در آن تعامل يادگيرنده با يك معرف ، كارمند يا سخنگوي مؤسسه آموزش از دور معطوف به مطلوبيت برنامه و منابع آن در جهت رفع نيازهاي يادگيرندگان جريان مي يابد. رشيد^[7] (1998) اصطـلاح خــدمات پشتيـباني يادگيرنـدگان را به عنوان وسـيله و روشي معرفي مي­نمايد كه براي يادگيرندگان راه دور كمك­هاي اضافي و جنبي فراهم مي نمايد. گوپتا ، کاکاریا و غوگتای^[8] (2002) معتقد است كه خدمات پشتيباني يادگيرندگان شامل همه خدمات به استثناي مواد آموزشـي اصلي است كه مؤسسـات براي يادگيـرندگان خود تدارك مي­بيننـد تا به اهداف آموزشي دوره نايـل شوند.

   به نظر پاير (2007) خدمات پشتيباني يادگيرندگان شامل زنجيره­ي تسهیلات، امكانات و فعاليت­هايي است كه به قصـد آسان سازي فرايند تدريس- يادگيـري و جذابتر نمودن آن براي يادگيـرندگان تـدارك ديــده مي شود. همه­ي اين خدمات، سواي توليد و ارائه­ي مواد و محتواي آموزشي است كه به ايجاد، پيشرفت و ارتقاي يادگيري يادگيرندگان ، تعامل و ارتباط مؤثر آنان كمك مي نمايد.

   به نظر شارما (1998) خدمات پشتيباني يادگيرندگان شامل اقدامات لازم براي كمك به برطرف نمودن نيازهاي يادگيرندگان است. اين خدمات توصيه­ها و مشاوره­هايي در زمينه­ي مهارتهاي تحصيلي، انتخاب شغل، سازگاري با محيط، استخدام پاره­وقت، رشد مهارت­هاي ارتباطي فردي و بيـن­فردي، خدمات پزشـكي، مشكلات تحصيلي و مالي و ديگر موارد ارائه مي­نمايد. هدف عمده­ي اين خدمات عبارت است از اينكه نيازها و مشكلات يادگيرندگان برطرف شود تا آنها بتوانند بر تحصيلات خود متمركز شوند.

   چاودري، گوجار و حافیظ^[9] (2008) معتقد هستند كه خدمات پشتيباني يادگيرندگان اَشكال گوناگوني دارد كه با توجه به موقعيت منطقه، مؤسسه يادگيري ، امكانات موجود و نيز نيازهاي فراگيران تدارك ديده مي­شوند. به باور آنها اين خدمات شامل اين موارد هستند: تدريس چهره به چهره، ارتبـاط از طريـق رسانه­هاي فني، انجام مشاوره، كمك­ها و حمايت­هاي فني يادگيـرندگان ، و دسترس پذير سازي مواد و منابع يادگيري. دانشگاه­هاي راه دور از طـريق شبكـه­هاي منطقـه­اي، خدمات پشتيـباني براي يادگيـرندگان خود تدارك مي بينند. شبكه هاي منطقه اي قبل از پذيرش دانشجو، براي آنها راهنماييها و مشاوره هايي فراهم مي آورند، درباره­ي فرآيند پذيرش، انتخابهاي بعدي، مشكلات مالي، نحوه­ي سازگاري با محـيط يادگيري راه دور و برخي مشكـلات فردي كه تحصيلات يادگيرندگان را تحت تأثير قرار مي­دهد، اطلاعاتي ارائه مي دهند. همچنين پرديس­هاي منطقه­اي تدريس چهره به چهره و خدمات چند رسانه­اي و كتابخانه­اي ارائه مي­دهند. در مجموع هدف اصلي همه­ي اين خدمات پشتيباني يادگيرندگان آن است كه يادگيرندگان به طور كامل بر تحصيل متمركز شوند.

   رامبل (2000) با بررسي كارهاي پژوهشگران و انديشمندان اين حوزه دو نوع اصلي خدمات پشتيباني براي يادگيري را شناسايي مي­كند: خدمات جبراني و ترميمي^[10]، خدمات جامع و فراگير^[11]. خدمات جبراني خدماتي است كه براي رفع مشكلات يادگيري دانشجويان طراحي مي­شوند و خدمات جامع خدمات يكپارچه­اي است كه براي ارائه­ي برنامه­ها تدوين مي­شوند. وي اظهار مي­دارد كه خدمات جبراني در پاسخ به نيازهاي احساس شده ايجاد و ارائه مي­شوند و بصورت موقتي هستند و زماني براساس نياز به وجود آمده و زماني هم پايان مي­يابند اما خدمات جامع، هـر زمـان و حتـي براي كساني­كه به آنها نياز نـدارند، در دستـرس است و لذا خــدمات پرهزينه­تري هستند.

آموزش الکترونیکی، یادگیری الکترونیکی:

   فناوری اینترنت همگام با ورود به عرصه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به سطوح مختلف آموزش و پرورش نیز راه یافت. ورود این فناوری به آموزش و پرورش حیطه ی گستره ی آموزش، شیوه های طراحی و تدوین، شیوه های اجرا و ارزشیابی را تغییر داده است. به عبارت دیگر با ظهور این فناوری و ورود به عرصه های آموزشی از یک سو قابلیت های جدیدی برای تهیه و اجرای برنامه های درسی غنی و اثربخش برای دست اندرکاران نظام های آموزشی فراهم شده است و از سوی دیگر افق های آموزش از کلاس های درس حضوری فراتر رفته است. این شیوه ی آموزشی که در ارتباط بین یاددهنده و یادگیرنده از طریق اینترنت و با استفاده از امکاناتی هم چون؛ سامانه ی مدیریت یادگیری[1](LMS) ، کلاس مجازی، ویدئو کنفرانس و تالار گفتگو انجام می گیرد، یادگیری الکترونیکی گفته می شود. البته در متون تخصصی به جای این اصطلاح از اصطلاحات دیگری مانند؛ آموزش مجازی، یادگیری آنلاین، آموزش الکترونیکی و آموزش مبتنی بر وب به کاربرده می شود(سراجی، 1390). لازم به ذکر است که فناوری اینترنت در سال های اولیه ی ظهور و ورود به عرصه ی آموزش، امکانات و ابزارهای محدودی داشت و بیشتر برای جستجوی اطلاعات و منابع مورد استفاده قرار می گرفت. ولی با توسعه ی امکانات نسخه ی دوم وب و ابداع نرم افزارهای اجتماعی تحت وب قابلیت های اثر گذاری آن بر محیط های آموزشی افزایش یافت که این قابلیت ها را می توان در شش دسته؛ قابلیت های ناهمزمانی و همزمانی، قابلیت های هرمکانی، امکانات ارائه ی چندگانه و چندحسی، قابلیت های شخصی سازی دانش، ویژگی های اطلاعاتی و قابلیت های ارتباطی مورد بحث قرار داد ( مک لولین و لی[2]، 2007).

   تلفیق برنامه ی درسی با فناوری اطلاعات و ارتباطات در سه مرحله ی طراحی، تهیه و اجرای برنامه درسی صورت می گیرد. در هر مرحله افراد مختلف با تخصص های گوناگون در این فرایند مشارکت می کنند.( میگل و مک فرسون[3]، 2004). با توجه به انواع سه گانه ی تلفیق فناوری اطلاعات با برنامه درسی و نقش افراد دست اندرکار در این فرایند می توان گفت در برنامه های درسی کاملا الکترونیکی و ترکیبی دست اندرکاران طراحی، ساخت و اجرای برنامه ی درسی هریک نقش مهمی در فرایند تلفیق برنامه ی درسی با فناوری اطلاعات و ارتباطات( فاوا) را ایفا می کنند. یسی[4](2000)  نقش ابزارهای اینترنتی را در برقرارسی تعامل اثر بخش و کمک به یادگیری موثر می داند. به اعتقاد او هر تعامل مناسب در محیط الکترونیکی و در عرصه ی آموزش الکترونیکی باید دارای ویژگی های زیر باشد تا به بهبود یادگیری کمک کند:

1-     برقراری زنجیره پیام بین یاددهنده و یادگیرنده به مشابه پیش شرط تعامل مناسب الکترونیکی

2-     هر ارتباطی که از سوی طرفین ارتباط آعاز می شود باید تکمیل شود.

3-     هر ارتباط یا تعاملی باید با محتوای درسی رابطه ی نزدیکی داشته باشد.

4-     طرفین ارتباطی باید از پیام و مکانیزم ارتباطی درک دو جانبه داشته باشند.

علاوه بر این نظریه پردازان سازنده گرا در یادگیری معتقدند؛ تعامل، مشارکت و فعال بودن یادگیرنده در فرایند یادگیری به ساخت دانش در او کمک می کند. از این رو آن ها بر نفش ابزارهای مشارکتی اینترنتی در ساخت دانش و یادگیری تاکید می کنند. به اعتقاد پاولوف و پرات(2005) ابزارهای مختلف مشارکتی فاوا به طور عام و ابزارهای مشارکتی اینترنتی به طور خاص، به تقویت مهارت های تفکر انتقادی، ساخت همزمان دانش و معنی، قدرت تامل و ژرف اندیشی و انتقال آموخته ها فرایند آموزش می شود( به نقل از سراجی، 1390).

   آموزش الکترونیکی یک فرایند جدید در آموزش است که براساس فناوری های رایانه ای، چندرسانه ای و پردازشگرها شکل گرفته است. این نوع آموزش انعطاف پذیری زیادی را در روش شناسی آموزشی، مدیریت محتوا، تعامل هم زمان و غیر هم زمان بین استادان و دانشجویان، سازماندهی و ساختار دوره ها، طرح های آموزشی و بالاخره ارزیابی دانشجویان به وجود آورده است. در واقع آموزش الکترونیکی ارائه ی آموزش از طریق وسایل الکترونیکی است. این نوع آموزش برای آن دسته از یادگیرندگان که در جستجوی آموزش های غیر سنتی هستند با به دور از مؤسسات آموزشی زندگی می کنند و با به دلایل مختلفی تمایل دارند به صورت الکترونیک آموزش ببینند، جذابیت ایجاد می کند (درگاهی، قاضی سعیدی، قاسمی، 1388).

   آموزش از راه دور یا همان آموزش الکترونیکی و آموزش باز اصطلاحاتی هستند که بعد از نیمه ی دوم قرن بیستم در سراسر جهان رایج و به صورت یک سیستم آموزشی در بسیاری از کشورهای پیشرفته و در حال توسعه مطرح شد. علی رغم این که ، این شیوه ی آموزشی حداقل از یک و نیم قرن پیش به شیوه ی ابتدایی( آموزش مکاتبه ای) مورد استفاده کشورهای معدودی قرار گرفته بود، این سیستم آموزشی به لحاظ ویژگی ها و قابلیت هایی که دارد، کارایی خود را در دوره های آموزشی دانشگاهی و متوسطه به ثبوت رسانده است. آموزش از راه دور در عصر حاضر به لحاظ پیشرفت های چشم گیر فناوری ارتباطات و به تبع آن وسایل و مواد آموزشی و توسعه ی فناوری اطلاعات،؛ قابلیت های بیشتری برای آموزش توده ی عظیم داوطلبان به تحصیل به وجود آورده است. نظام آموزش و پرورش کشورمان به لحاظ مقدورات و محدودیت های موجود در زمینه ی امکانات به مقدار قابل ملاحظه ای می تواند، با بهره گیری از سیستم آموزش از راه دور و آموزش الکترونیکی پشتیبانی شده با سیستم خدمات رسانی مؤثر، ضمن صرفه جویی اقتصادی عده ی کثیری از داوطلبان تحصیل در دوره های آموزش متوسطه را آموزش دهد. علاوه بر این با استفاده از سیستم شبکه های آموزشی رایانه ای بخش عظیمی از کمبودهای مواد کمک آموزشی سمعی و بصری را در درون سیستم آموزش سنتی جبران کند (پارسا، 1387).

   در عصر جدید، فناوری اطلاعات ابعاد مختلف زندگی را متحول ساخته است. در هرلحضه اطلاعات نامرئی با سرعت 186000مایل در ثانیه بر بستر فراساختارهای ارتباطی مانند ماهواره های ارتباطی یا شبکه های فیبرنوری مخابره می شود. هزاران دستگاه رایانه که به طرز ماهرانه ای به یکدیگر متصل شده اند دائما در حال ارتباط با یکدیگر هستند. در دهه ی اخیر دنیای الکترونیک انقلابی نامرئی را ایجاد کرده و رایانه های چندرسانه ای را به صورت سودمندترین ابزارهای تاریخ بشری تبدیل کرده است. با پیش رفت روز افزون علم رایانه و ظهور فناوری سیستم های چندرسانه ای اطلاعات از صورت صرفا متن به جلوه هایی مانند صوت، تصویر، فیلم، انیمیشن و ..مجهز شده اند و اینک که انتقال اطلاعات به صورت چندرسانه ای  در شبکه ی جهانی اینترنت نیز با استفاده  از مرورگرهای گرافیکی فراهم شده است، سیستم های چند رسانه ای نقشی اساسی در عرضه ی اطلاعات ایفا می کنند. این روند پرشتاب و حیرت انگیز تکامل سبب شده است که از توسعه ی فناوری اطلاعات در دهه های اخیر به عنوان توسعه انفجار آمیز یاد شود. غفلت از شناخت و ورود موثر به دنیای دیجیتال نه تنها فرصت طلایی توسعه ی همه جانبه را زایل می کند که هم چنین فاصله ی موجود میان جوامع توسعه یافته و سایر جوامع را به طور تصاعدی بیشتر خواهد کرد، پس ضروری است نقش این تحول را در هر زمینه ای مطالعه کرده و هر چه سریع تر به راه های به کارگیری فناوری جدید اطلاعاتی به ویژه در زمینه ی آموزش و پرورش دست یابیم( ترابی دشت بیاض، 1387).

   آموزش و یادگیری الکترونیکی امروزه یکی از کاربردهای مهم فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان به حساب می آید و بخش های مختلفی از اجتماع اعم از شرکت ها، صنایع، موسسات آموزشی و مردم علاقه مند به یادگیری، با سؤالات و کاربردهای مختلفی از این فناوری روبرو هستند..در واقع بر ما روشن است که آموزش الکترونکی زاییده ی چرخه ی تحولات سریع و روبه گسترش فناوری های نو به مفهوم واقعی آن است با این وجود تاکنون تعاریف متفاوتی از آموزش الکترونیکی و یادگیری الکترونیکی  ارائه شده است و تعریفی که مورد قبول همگان باشد در دسترس نیست. یادگیری الکترونیکی به عنوان یک پارادایم جدید در آموزش مدرن، مجموعه فعالیت آموزشی است که با استفاده از ابزارهای الکترونیکی صورت می گیرد (وانگ و همکاران[5]، 2011). کوپر[6](2004) یادگیری الکترونیکی را یادگیری فعال و هوشمند می داند که موجب تحول در فرایند یاددهی- یادگیری شده است.هورتون و هورتون[7](2003) معتقدند که یادگیری الکترونیکی در یک تعریف وسیع شامل هرگونه استفاده از فناوری های وب و اینترنت به منظور خلق تجربیات یادگیری است. موسسه مشورتی آموزش عالی انگلستان یادگیری الکترونیکی را به عنوان هر تجربه ی یادگیری که به وسیله ی تکنولوژی های اطلاعاتی و ارتباطی حمایت می شود، تعریف می کند. ولش و همکاران[8](2003) یادگیری الکترونیکی را کاربرد فناوری شبکه کامپیوتر که عمدتا از طریق اینترنت انجام می گیرد می دانند.خان[9](2005) مصادیق یادگیری الکترونیکی را در یادگیری مبتنی بر شبکه، آموزش مبتنی بر اینترنت و یادگیری پیشرفته می داند. هولمز و گاردنر[10](2006) معتقدند آموزش الکترونیکی قابلیت دسترسی به منابع ارتقای یادگیری در هر زمان و هر مکان را فراهم می سازد(مهدیون و همکاران، 1390).

   عطاران(1385) در یک تعریف جامع آموزش و یادگیری الکترونیکی را شامل هرگونه یادگیری می داند که در آن از شبکه برای انتقال دانش، تعامل و تسهیل یادگیری استفاده می شود. این نوع یادگیری شامل یادگیری توزیع شده، یادگیری از راه دور به جز آموزش مکاتبه ای و آموزش مبتنی بر رایانه در شبکه و آموزش مبتنی بر شبکه است. در واقع آموزش الکترونیکی آموزش همزمان یا ناهمزمان است و می تواند با راهنمایی معلم و با رایانه و یا ترکیبی از هر دو باشد. شایان ذکر است که تمامی تعاریف آموزش الکترونیکی بر سه نکته ی یادگیری، تکنولوژی و دسترسی تاکید دارند.

   به طور خلاصه می توان گفت که آموزش الکترونیکی(یادگیری الکترونیکی) اصطلاحی است که در مقابل لفظ e-learning جای گرفته است. آموزش الکترونیک ارائه ی درس و یادگیری آن از طریق فناوری های الکترونیکی است. این نوع یادگیری بر مبنای فناوری هایی مانند اینترنت، سیستم های یاددهی هوشمند و سیستم های آموزش مبتنی بر کامپیوتر استوار شده است و آموزش الکترونیکی فصل مشترک فناوری اطلاعات و فناوری آموزشی است. آموزش الکترونیکی هر دو قالب آموزش برخط و غیر برخط را پوشش می دهد.

آموزش مجازی نماینده ی الکترونیکی آموزش واقعی با هماان مشخصه ها و ویژگی هاست. این خصوصیات از طریق کامپیوتر و ابزارهای فناوری اطلاعات تحقق می یابند، پس وجود دارند اما قابل لمس نیستند. اصطلاح آموزش مجازی گستره ی وسیعی از کاربردها و فرایندها را در بر می گیرد. عبارات مترادف با آموزش مجازی عبارتند از: یادگیری الکترونیکی، یادگیری از راه دور، تحصیل از راه دور، یادگیری توزیعی، یادگیری مبتنی بر اینترنتی، یادگیری شبکه ای، آموزش مبتنی بر کامپیوتر، دروس دیجیتالی، درس های بهنگام و برخط، یادگیری زنده، یادگیری سیار. این واژه ها همگی از یکدیگر سخن می گویند (نصیری، 1385).

تاريخچه كوتاهي از فناوري جديد در آموزش عالي

نقش جديد فناوري در آموزش عالي به زمان اختراع اولين رايانه هاي رقومي باز ميگردد.خورشيد رايانه هاي جديد از افق دانشگاهها طلوع كرد.نخستين رايانه الكترونيكي كه قرار بود استفاده همگاني داشته باشد.0حسابگر و شمارشگر عددي الكترونيكي) (ENIAC) نام داشت كه در 1946مدر دانشگاه پسيلوانيا طراحي شد.اين رايانه نيز همچون رايانه هاي قديمي تري كه در آزمايشگاهها طراحي وساخته شده بود،به منظور افزايش سرعت و دقت در محاسبه هاي پيچيده اي كه پژوهشگران با آن سرو كار داشتند،طراحي شده بود.اين رايانه ها يك يا چند اتاق بزرگ را اشغال مي كردند و به نوبت مورد استفاده قرار مي گرفتند.برخي از كاربران به طور همزمان با يك رايانه كار مي كردند.آنها برنامه هاي رمز گذاري شده را در كارتهاي پاسخ وارد مي كردند و به خود رايانه مي دادند و اندكي بعد نتايج را دريافت مي كردند.در خلال دهه هاي(1950و1960م)رايانه ها فقط در دانشگاههاي تحقيقاتي يافت مي شدند و از آنها جهت پژوهشهايي كه اعداد و ارقام زياد داشتند و همچنين آموزش در رشته علوم رايانه اي استفاده مي كردند و با اين وجود،در اين دوران دسترسي به رايانه محدود بود.تعداد كمي از موسسات از عهده پرداخت هزينه هاي فراوان رايانه برمي آمدند.و فقط تعداد كمي از اعضاي هيات علمي و دانشجويان با چگونگي استفاده از آن آشنا بودند)دایره المعارف آموزش عالی ،1383).

سه تحول مهم در دهه 1970و1980م باعث افزايش استفاده چشم گير از رايانه در مدارس آموزش عالي و دانشگاههاي سراسر كشور شد.تحول نخست،طراحي رايانه هاي شخصي بود.عرضه رايانه هاي BMدر1981م واپل مكينتاش( (Apple Macintoshدر 1984م اين زحمت را به دانشجويان هيات علمي و كاركنان داد تا عمليات پيچيده رايانه اي را با سهولت بيشتر از دفاتر و آزمايشگاههاي شخصي خود انجام دهند.نرم افزارهاي جديدي همچون راژه پرداز (Word Processor)، صفحه گسترده (Spread Sheetوبرنامه هاي گرافيكي،بسياري از جنبه هاي آموزش،تحقيق و مديريت را دگرگون كردند،از همه مهمتر اينكه استفاده از اين رايانه هاي جديد،نسبت به انواع قبلي هم راحت تر بود و هم سرعت آنها بيشتر بود.و لذا اين امر مستوجب گسترش استفاده از آنها شد.نحول مهم دوم،توسعه شبكه هاي رايانه اي بود.در اواخر دهه 1970م موسسه پيشگامي مثل دانشگاه كارنگي-ملون(Carengi-Mellon) و موسسه فناوري ماساچوست(MIT) آنچه را كه اينك محيط رايانه اي توزيعي نام گرفته است،به منصه ظهور رساندند.

طرح اندرو((Andrew دركارنگي –ملون و طرح آتنا(Athenaدر(MIT در پي ايجاد شبكه هايي برآمدند كه رايانه هاي تمامي دانشجويان،هيات علمي،كاركنان را در نظامي هماهنگ و منسجم به هم متصل مي كرد.محيط رايانه اي توزيعي،شبكه اي از شبكه هاي رايانه اي است.تعداد ايستگاههاي كاري رايانه به يك سرويس دهنده((Server از چندين سرويس دهنده موجود متصل اند.اين نظامها غير متمركز و شامل سكوهاي رايانه اي گوناگوني هستند.مثلا محيط محاسبه توزيع شده اصلي كه مولود طرح آتنا درMIT بود،از هر دو سرويس دهنده هاي IBMوDEC) استفاده مي كرد.و يونيكس(Unix)پشتيباني مي كرد.درخلال دهه 1980م بسياري از مدارس عالي و دانشگاهها الگوي توزيعي رايانه اي را به كار گرفتند و سرمايه گذاري فراواني در زير ساخت شبكه اي پرهزينه،به عهده گرفتند.

نظامهاي اطلاعاتي دانشگاه شمول درست شدند تا به نحو گسترده اي با اطلاعاتي مثل سوابق دانشجويان و كاتالوگهاي دانشگاهي كار كنند.اين شبكه ها همچنين واجد پست الكترونيكي بودند كه به كاربران اجازه مي داد تا پيامهاي خود در سراسر دانشگاه منتشر كند.

سومين تحول مهم ظهور اينترنت امروزي بوده در1968م پژوهشگران بخش طرحهاي پژوهشي پيشرفته وزارت دفاع امريكا(ARPA) طرحي را براي ارتباط شبكه هاي موسسات علمي و مراكز پژوهش آغاز كردند.در پايان 1969م تعداد سايتهاي ميزبان افزايش يافت و پژوهشگران ،برنامه هاي كاربردي نظير پست الكترونيكي نرم افزار انتقال فايل،و شبكه دوربرد(Talent) را طراحي كردند تا همه كاربران در استفاده از منابع شبكه سهيم باشند.در1985م بنياد ملي علوم(NSE) اعلام كرد كه حاضر است،به تمام جوامع دانشگاهي جهت استفاده از شبكه رايانه اي كه بر مبناي آپانت به يكديگر مرتبط بودند،خدماتي ارائه دهد.بنياد ملي علوم بين سالهاي 1986-1995بيش از 200ميايون دلار جهت طراحي زير ساخت شبكه بنياد ملي علوم (NSFNET) هزينه كرد.كه در نهايت برخي از تامين كنندگان تجاري انرا به عهده گرفتند.و بدين ترتيب اينترنت به شكل امروزي در آمد.در زمان طراحي شبكه جهان گستر (WEB) در1991م استفاده از اينترنت روز به روز سير صعودي پيموده است.ارتباط چند رسانه اي وب قابليت دسترسي به آن را گسترش داد.وظرفيت ايجاد و طراحي برنامه هاي كاربردي مختلفي را پديد آورد(همان منبع).

تاریخچه فناوری اطلاعات وارتباطات

فناوری اطلاعات تاریخی طولانی وبیشتر از هزار سال داردکه با اولین نقاشی ها در غارها و ابداع نوشتن و اختراع چاپ در سال های ۱۵۰۰ شروع شداین فن آوری با اختـراع نخستيـن تكنولوژي انقلاب صنعتـي در سال‌هاي 1660 الي 1850 با اختراع موتور بخار ادامه یافت و با دومين انقلاب صنعتي در سال‌هـاي 1890 الي 1930 و اختـراع الكتـريسيته و توسعـه صنعت شيمـي استمـرارپیدا کرد، در انقلاب سوم صنعتـي با اختـراع راديو، تلويزيون و كامپيوتر تكميل شد. اگر فنـاوري اطلاعـات را به مجموعه‌اي از خدمـات و محصولاتـي اطـلاق نمائيـم كـه داده‌هـاي خـام را به اطـلاعـات مفيد، در دستـرس و بـا معنـي تبديل مي‌نمايد؛ بايد ظهور اينترنت را نقطه اوج و كمال تسعه فناوري در حال حاضر بدانيم (عبادی،رحیم،1384).

نخستين كامپيوتر در سال 1944 در دانشگاه هاروارد توسط هاروارد ايكن و با كمك مالـي و فنـي شركت IBM سـاخته شد. نوع كامل‌تـر آن در سـال 1964 در دانشـگاه پنسيلوانيا به نام «ايناك» براي حل مسائل مربوط به انفجار، جهت اداره اردنانس ارتش آمـريكا و توسط دكتر ماكلي واكـرت ساخته و تكميل شد. در سال 1952 ميلادي نيـز نخستين كامپيوتـري كه قادر به ذخيـره كردن برنامه بود به نام «ادواك» توسط دكتـر نيومن ساخته شد كه اساس كامپيوترهاي امروزي قرار گرفت.

   تا پيش از سال 1955 براي فعاليت‌هاي تجاري يا كارهاي عملي، كامپيوترهاي ويژه‌اي ساخته مي‌شد كه مشخصات آن‌ها تنها جوابگوي يكي از امور اداري، تجاري يا عملي بود. اين دسته از كامپيوترهـا به كامپيوترهاي نسل اول معروفند. در اوايل دهه 1950 بـا ورود ترانزيستور به بازار و استفاده از آن در كامپيوتر و همچنين به كاربردن حلقه‌هاي كوچك مغناطيسي به عنوان حافظه، تغييرات عمده‌اي در كامپيوترها ايجاد گرديد. اختراع ترانزيستور كامپيوترهاي جديد را كوچك‌تر، سبك‌تر و قابل اعتمادتر كرد. همچنين مصرف برق آنها را به مقدار زياد كاهش داد. از آن زمان به بعد شركت‌هاي سازنده تلاش كردند تا كامپيوترهاي همه منظوره به بازار عـرضه كنند تا جوابگـوي اغلب امـور تجاري و علمي باشند. نخستين سـري كامپيوترهـايي كه ترانزيستور در آن‌هـا به كار رفته بود در سال 1959 عرضه شد اين سري از كامپيوتـرهـا به كامپيوترهاي نسل دوم معرف شدند. از ماشين‌هـاي معـروف ايـن نسل مـي‌توان IBM 1901، IBM 1620، IBM 700 را نام برد. كامپيوترهاي نسل دوم در واقع اولين كامپيوترهايي بودند كه غير از دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقيقاتي در مؤسسات دولتي و شركت‌هاي خصوصي براي انجام امور غيرعلمي نيز به كار گرفته شدند(عبادی،رحیم،1383).

             نخستين كامپيوتري كه در ايران نصب گرديد از نسل دوم و مدل IBM 1620 بود كه در سال 1341 در كنسرسيوم نفت تهران به كار گرفته شد. همچنين سرشماري سال 1345 نيز با استفاده از كامپيوترهاي نسل دوم IBM 1901 انجام گرديد.براي ساختن كامپيوترهاي سريع‌تر و قوي‌تر، كوشش‌ها همچنان ادامه داشت تا در اوايل 1960 نخستين كامپيوتر نسل سوم به بازار عرضه شد. اين كامپيوتر كه از سري IBM 1360 بود و براي ساختن آن 5 ميليارد دلار سرمايه‌گذاري شده بود، بزرگترين پروژه مالـي بحث خصوصي تا آن تاريخ به شمـار مي‌رفت. اين كامپيوترهـا كه مدل‌هاي گوناگوني از نظر ظرفيت و سرعت كار داشت در هر دو امور تجاري و علمي قابل استفاده بود.بزرگ‌تـرين تحول در اين نسل از كامپيوتر‌هـا، ساختن وسايل ضبـط اطلاعـات با قـابليت دستـرسي مستقيم بود. علاوه بر آن در اين نسل از كامپيوترهـا، سعي شده است تا قطعات مدارها را كوچك‌تر و با حجم كم‌تر بسازد. بدين ترتيب مدارهاي مجتمع به وجود آمدند.

در اوايل سال 1970 روش‌هاي جديدتري در ساخت و بهره‌گيري از كامپيوترهـا به كـار بـرده شد كه بسيـاري از دست‌اندركاران، آن‌هـا را نسل چهـارم ناميدند. مهمتـرين تغييرات در سخت‌افزار كامپيوترهاي نسل چهارم به كار گرفتن مدارهاي مجتمع با تـراكم زياد و تـراكم متوسط بهـره گرفتند و در نسل چهـارم از تراكم بالا و خيلـي بالا استفـاده مي‌كنند. نسل چهارم همچنين از حافظه نيمه هادي و ريزپردازنده، سيستم‌هاي محاوره‌اي، پردازش مستقيم و شبكه‌هـاي كامپيوتري بهره جسته است. توسعه و پيشرفت سخت‌افزار كامپيوترهاي كنوني در مقايسه با نسل‌هاي قبلي با بررسي چند عامل، نظير سرعت، اندازه، هزينه و ظرفيت حافظه بيش‌تر روشن مي‌شود(همان منبع).

    اينترنت زندگي خود را به آرامي يك پروژه در وزارت دفاع ايالات متحده آغاز نمود. مـاهيت ابتدايـي آن يك پـروژه محض نظامي و انگيزه ايجـاد پاسخ به پـرتاب ماهواره اسپونتيك بود.اينترنت، آن‌قدر بزرگ و گسترده است كه هيچ كس نمي‌تواند ادعـا كند، كه تمام، و يـا حتي بخش مشخصي از آن را مي‌شناسد. شـروع اين شبكه عظيم به طرحـي به نام ARPANET بـر‌مي‌گـردد. هدف اين پـروژه اتصال چند رايانه بـا فاصله زياد از يكديگر به منظور تبادل اطلاعات نظامي و دولتي در آمـريكا بود. در اواخـر دهه 1950 ميلادي اتحاد جماهير شـوروي سابق بـا پرتاب فضا پيماي اسپوتنيك ثابت كرد كه مي‌تواند با استفاده از موشك‌هاي قاره‌پيمـاي خود را به راحتي تأسيسات حياتي ايالات متحده و از جمله شبكه‌هاي ارتباطي را مورد حمله قرار دهد. در پاسخ به اين حمله در سال 1968 آژانس پروژه‌هاي تحقيقاتي پيشرفته ARPA پروژه‌اي را تحت نام ARPANET شروع نمود(عبادی،رحیم،1384).

تاریخچه استفاده از فناوری در آموزش

دوران نوینی در عرصه حیات اجتماعی که به جامعه اطلاعاتی مشهور است آغاز شده که زندگی بشر، مناسبات آن، آموزش و پرورش و رسالت آن را تحت تأثیر قرار داده است  پیشرفت هاي فن آوري منجر به تحولاتی در صلاحیت ها و شایستگی هاي مورد نیاز و متناسب با دنیاي متغیر فعلی در دانش آموزان گشته است . صلاحیت هایی که امروزه مطرح هستند عبارتند از تفکر انتقادي، صلاحیت هاي عمومی، حل مسأله و تصمیم گیري (قورچیان، 1382).

امروزه از آموزش و پرورش انتظار می رود تا موجبات یادگیري فعال و مشارکتی بین دانش آموزان را فراهم آورد. براي محقق شدن چنین رویکردي به ناچار نیاز به تغییر رویه هاي سابق است . شیوه هاي آموزش قدیمی مسلماً پاسخگوي نیازهاي آموزشی متغیر عصر جدید نیست؛ بنابراین یکی از تلاش هاي سازمان هاي آموزشی باید در ارتباط با فن آوري اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن در برنامه درسی باشد . فن آوري اطلاعات و ارتباطات تأثیر قابل توجهی در امر یادگیري دارد که شامل تغییر نقش فراگیران و معلمان، مشارکت بیشتر دانش آموزان با همسالان، افزایش استفاده از منابع خارج از متون درسی و رشد و بهبود مهارت هاي طراحی و ارائه مطالب می باشد.

اولین شکل کلاس درس گسترده به صورت آموزش از راه دور و به شکل مکاتبه ای بود . ایساک پیتمن در سال 1840 «کوتاه نویسی » را در انگلستان از طریق مکاتبه ای تدریس می کرد (دبیلیو بروور،1382،ص50) .عده ای آموزش از راه دور را به عنوان محصول عصر صنعتی و شکل صنعتی شده ی آموزش می داند و معتقد است روند رشد و تحول این نظام از لحاظ تاریخی با مراحل صنعتی همگامی ملموسی دارد.وی نسل اول آموزش از راه دور را که به آموزش مکاتبه ای شهرت دارد به عنوان آموزش تک واسطه ای[1] نامید . فناوری مورد استفاده در این دوره ارتباطات پستی ، چاپ کتاب های استاندارد و جزوات یکنواخت بود . در ادامه استفاده از امواج برای آموزش متداول گردید. آموزش چند رسانه ای[2]که در حقیقت محصول دوره صنعتی است مشخصه اصلی نسل دوم آموزش از راه دور است. رادیو ، تلویزیون ، ویدئو ، ماهواره ، نوارهای دیداری و شنیداری مهمترین واسطه های آموزشی این دوره هستند.و در نسل سوم آموزش از راه دور تأکید اصلی بر آموزش غیر متمرکز ، مشارکتی و مردمی است(ابراهیم زاده ،1384) .امروزه کمتر کشوری پیدا می شود که از آموزش از راه دور برای تأمین اهداف آموزشی و پرورشی خود استفاده نکند البته متناسب با سطح پیشرفت هرکشور فناوری مورد استفاده متفاوت خواهد بود از آموزش مکاتبه ای از طریق پست گرفته تا استفاده از نوارهای صوتی و تصویری و تلویزیون و ماهواره و شیوه های ارتباطی نوین که امکان تعامل را هم فراهم کرده اند.یکی از لوازمی که امروزه با فناوری ارتباط همراه بوده و گاه به غلط مترادف با آن بکار رفته است رایانه است که از قرن بیستم با ورود خود منشأ تحولات عظیمی گردیده است.اولین کوشش معلمان برای استفاده از رایانه در کلاس درس سنتی معمولاً بصورت سخنرانی بود،تجربیات یادگیری مرتبط با موضوع تدریس معلم که در مکان های آموزشی دیگر انجام گرفته بود به نمایش گذاشته می شد و یا به عنوان تکلیف برای مطالعه بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت (دبیلیو بروور،1382،ص51) همگام با پیشرفت­های سایر بخش­ها نظام های آموزشی نیز دچار تحول شده و گرایش از یادگیری های معلم محور به فراگیر محور رو به افزایش است. به گونه ای که آموزش و استفاده از فناوری در برنامه درسی کشورهای پیشرفته گنجانده شده است . به عنوان نمونه در انگستان کتاب های درسی در هر موضوع شامل سه کتاب دانش آموز ، راهنمای معلم و راهنمای دانش آموز است. در هر سه کتاب فعالیت هایی در باره فناوری اطلاعات و ارتباطات گنجانده شده است . برای این که دانش آموزان فناوری اطلاعات و ارتباطات را تجربه کنند دو رویکرد در کتاب های درسی در نظر گرفته شده است

 .الف: پروژه هایی در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات نظیر استفاده از رایانه برای پژوهش و انجام پروژه های گروهی  

ب: فعالیت های خاص در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات نظیر استفاده از واژه نگار برای نوشتن یک گزارش ، نرم افزارهای گرافیکی و استفاده از سی دی های آموزشی. دانش آموزان در انجام دادن تکالیف گوناگون درسی باید از رایانه استفاده کنند.

مهمترین استفاده از رایانه در انجام دادن پروژه ها و امور پژوهشی است . همچنین از رایانه ها به منزله ابزاری برای وارد کردن داده ها ، رسم جدول و کشیدن نمودار استفاده می شود.گنجاندن فناوری های جدید در کتاب های درسی ضمن آشنا کردن دانش آموزان با توانایی ها و قابلیت های رایانه ، ترس از آن را نیز در آن ها از بین می برد و سبب می شود که فضای علم از مرز کتاب ها فراتر رود(زمانی،1385).